Pore słów ô „Małemu Królewicowi” ôd Antoine de Saint-Exupéry’go

Jakosik ponad rok temu pojawiyło sie tłomacynie francuskiego tytułu Le Petit Prince na gware podholańskom. Na tyn piyrsý w dziejak przekład francusko-góralski sie ôdwozyła Stanisława Trebunia-Staszel, dobrze znano na Podholu działacka regionalno i profesorka etnologije na Uniwersýtecie Jagiellońskim w Krakowie. Wydanio ksionzecki podjyno sie znane ôgólnopolskie wydawnictwo Media Rodzina, a korektom tekstu się zajon doktor Artur Czesak, specjalista z dziedziny dialektologije i polonista. Dodatkowo, co mnie straśnie ciesý, do ksionzecki dołoncono jes płytka CD z audiobookym, ftory cýto sama autorka przekładu. Na kóńcu ksionzecki nojdziyme tyz słownicek wybranyk wyrazów gwarowyk.

Co dlo nos znacý to tłomacynie?

Ô tym, coby ksionzke zrecynzować, myślołek juz dość downo, ale długo mi zesło, zakielak sie zezbiyroł i cosik-ek napisoł. Pewnom inspiracjom stała sie dlo mnie jedna recynzýjo, cok jom dość niedowno znaseł w internecie na blogu „Dolina Ksiązek”. Autorka, ftoro tyz sama pochodzi z Podholo, bardzo pozýtywnie i ciepło ôcyniyła ksionzke. Recynzýjom mozecie przecýtać tutok: LINK. Rod przecýtołek tyn tekst i mom podobne zdanie we wielu kwestiak na temat ksionzki.

Nie zgodziyłbyk sie jednak z takim siylnym łoncyniym przekładu na gware z folklorym. Po piyrse tłomacynia dzieł literarury światowyj nie som typowe dlo folkloru. Drugo rzec to to, ze uzýwanie gwary tyz nie jes zarezerwowane ino dlo folkloru (np. codziynno kómunikacýjo to nie folklor). Som fakt przełozynio dzieła Le Petit Prince do góralscýzny mozna uznać za swojego rodzaju pokozanie światu, ze gwarom do sie nie ino godać cý śpiywać po góralsku, ba mozna jom uzýć we wielu sýtuacjak. Takie wyniesiynie gwary na wyzsý poziom dodaje jyj prestiżu. Gwara w tyn sposób, poza stereotypowym skojarzyniym z folklorym i downymi casami, zýskuje tyz pełne prawo, coby być cyńściom nasyj rzecýwistości, a nie ino ciekawostkom etnograficnom. Pokazuje to, ze kómunikacjo w niyj nie musi być ôgranicono ino do downyk kontekstów, ba spokojnie mozeme ś niom zýć na co dziyń.

Jynzýk przekładu

Przyjdźme jednak do samyj rzeconyj ksionzki. Mały Królewic jes napisany w leko archaizowanyj gwarze skolnopodholańskiyj. Tak jako wiele razý spominała autorka, starała sie do ksionzki wprowadzić gware pokolynio swojik ôjców i dziadków. Dziynki temu w tekście znojdziyme duzo archaicnyk wyrazów, ftore w zýwyj gwarze pojawiajom sie coroz rzodziyj. Podług mnie takie zabiygi trza kwolić, bo dziynki temu dajyme ginoncým wyrazom nowe zýcie i zachowujyme ik ôd zabocynio.

Chojto by móg na to ôdpedzieć, ze w tyn sposób pomijome współcesne zmiany w gwarze i tworzýme teksty niezrozumiałe dlo dzisiyjsýk ôdbiorców. Jes w tym kyns prowdy, ale ze wzglyndu na to, w jakiyj pozýcji jes dzisiok gwara i w jakim tympie sie ôzpływo w jynzýku ôgólnym, uwazujym, ze kozdy pisoncý gwarom powiniyn sie jednak starać uchować jak nowiyncyj staryk słów, ftore sie jesce słysý w codziynnyj mowie (abo słysało sie do niedowna). W przekładzie ciotki Trebunie-Staszel wydaje mi sie, ze balans miyndzý starom gwarom a dzisiyjsým jyj stanym jes je dobrze wywozony i nie przeskodzo to w zrozumiyniu tekstu.

Zapis gwary w „Małym Królewicu”

W ksionzce zostoł uzýty zapis podobny do zapisu prof. Kąsia, przý cým nowoźniyjsom róźnicom jest krapke zmiynione uzýcie znaku „ý” i wprowadzynie sýmbolu „é”. W skrócie chodzi ô to, ze kiedy ôrtografijo „leksýkonowo” kazuje przý archaiźmie podholańskim pisać rzecý, sýba, zýwy ale po „rz” zaś grziby, przicýna; to zapis z Małego Królewica jes uproscony do wersji rzecý, sýba, zýwy i grzýby, przýcýna (podobnom zasade przýjmujyme tutok na stronie Hawok.pl).

Drugo cecha, to znacý sie litera „é” mo w zamyśle ôznocać dźwiynk pomiyndzý e a y. W praktyce znak é jes w ksionzce uzýty w sposób niekonsekwynty i w tyk samyk pozýcjak mozeme mieć inaksý zapis, casym nawet kozdy moźliwy, np. jedyn – jedénostu – jedenostu abo tysiyncý – tysiéncý – tysiencý. Zdarzajom sie tyz nieuzasadnione przýpodki uzýcio ý zamiast é, np. chodziýli (zamiast jednego ze zapisów chodzieli/-éli/-yli), przýchodziýł (zamiast przýchodzieł/-éł/-ył), ale som to pojedyńce przýpodki w tekście. Rozumiym jednak, ze sprawy zapisu gwary mogom powodować trudności, bo w tyj kwestii panuje wielko dowolność i kozdy pisoncý moze pisać wselenijakiymi sposami, ftore som roz lepiyj, a roz gorzyj przemyślane.

Coby jednak sprowdzić, jako zapis ôdpowiado wymowie autorki, porównołek zapis pochylonego é (w tekście e-é-y) z nagraniym. Wymowa w audiobooku jes podług mnie nagrano wzorowo i słychno, ze gwary uzýwo naturalnie i bez błyndów we fonetyce. Przetestowany był piyrsý rozdział tłumacynio. Zasłysano wymowa pochylono typu „[ɘ]¹” (é/y) we wiynksości przýpodków nie jest zaznacono, a jak juz pojawio sie znak é abo y, racyj jes uzýwany dowolnie, bez wyraźnyk zasad, kiedy sie go mozeme spodziywać.

Paradoksalnie plusym takiego zapisu moze być to, ze dlo ludzi nieôsłuchanyk z gwarom zrozumiynie tekstu moze przýchodzić łatwiyj (bo rzodko spotykome zapis pochylony w miyjscak, kany dochodzi do pochylynio e→y), to jednak przý cýtaniu na głos mogom sie pojawiać problemy u ludzi, co nie som pewni swojyj wymowy (zapis niestety nie jest tutok dobrym przewodnikym). Dochodzi tyz problem ôzróźnianio dźwiynków é (APA: [ɘ]) i y (APA: [ɨ̞]), ftory podług mnie ni mo pragmatycnego synsu przý pisaniu gwarom (dlotego w tyj kwestii stosujym tutok zapis ôd prof. Kąsia, ftory moze nie jest idealny, ale na pewno jednolity).

Zakóńcynie

Pomimo wysyj ôpisanyk kłopotów ze zapisym gwary uwazujym, ze ksionzecka i tak naprowde worce polecynio i cýtanio jyj dzieciom. Jakość gwary i samego przekładu ôd strony translatorskiyj jes na naprowde wysokim poziomie. Jynzýk Małego Królewica jest przepiykny i przebogaty, i trza przýznać, ze autorka pokozała, jako powinny wyglondać dobre tłomacynia literatury na gware. Ôsobiście myślym se, ze to dobrze, ze mome takik ludzi, ftorzý nie ino gware dobrze znajom, ale tyz potrefiom w niyj tworzýć i do niyj przekładać. Jezek z tego niezmiyrnie rod.

Ksionzecke mozecie kupić na stronie wydawnictwa: https://www.mediarodzina.pl/produkt/maly-krolewic/

1Nawiasý kwadratowe [] ôznocajom, ze dźwiynk jes zapisany w standardzie IPA (International Phonetic Alphabet)