Był góralski „krzýzýk niespodziany” swastykom?
Pewnie wielu z Wos zno słynnom nazwe krzýzýk niespodziany. Nie ino sie go kojarzý ze starozýtnym sýmbolym swastyki (znanym cheba na sýtkik kontynyntak poza Australijom), ale nawet sýrzý zdanie, ze downi Górole rzezali włośnie swastyki na wyngłak, rysiak cý sprzyntak pastyrskik.
Teôryje mniyj abo barzyj prowdziwe
Teôria, ze Górole uzýwali tego starozýtnego symbolu scyńscio, jes cołkym popularno w internecie i poza nim. Jo som tyz na pocontku w to wierzyłek. Kie jednak głymbiyj wleziyme w sprawe, to uwidzime, ze kozdy przýkłod uzýcio swastyki na Podholu to przedmioty stworzone nie nasými budorzami, spinkorzami abo stolorzami. Typowo swastyka pojawio sie na przedmiotak zaprojektowanyk włośnie przez ceprów – typowymi przýkładami som np. scýt łuku nad dźwiyrzami do Muzeum Tatrzańskiego (dzisiok juz przerobiony), porynce w schronisku Murowaniec abo głaz pamiontkowy pod Małym Kościelcym, kany zginon Mieczysław Karłowicz. Nie spotkołek sie nigdy z przýkładym swastyki na przedmiocie cýsto ludowym – kozdy autyntycny krzýzýk niespodziany był zwycajnym krzýzym równoramiynnym, bez łomanyk ramion.
Zainteresowanie góralskim krzýzýkym niespodzianym zacyno sie ôd takik postaci jak Stanisław Witkiewicz, Stanisław Eljasz-Radzikowski cý Mieczysław Karłowicz. W tamtyk casak modne było sukanie w śtuce ludowyj rzekomo zachowanyk sýmboli i wierzyń przedkrześcijańskik. Inteligyncjo, pisorze i prowdziwi etnolodzý z jego casów cynsto poniekiedy wierzyli, ze wieś zachowała reśtki starozýtnyj wiedzý przodków. W zasadzie kozdo tradycja ludowo była łoncono z udokumyntowanymi abo tyz zmyślonymi tradycjami i wierzyniami downyk Słowian. Sukali tyz powionzań ze sanskrytym, co był uzýwany w starozýtnyk Indiak.
Dzisiok juz wiyme wiyncyj ô kulturze ludowyj i ze nie kozdy dziwny cý nietypowy zwyk jes reliktym zwyków sprzed przýjyńcio krześcijaństwa. Duzo ludowyk wierzyń powstało włośnie skrony zderzynio wyôbraźni prostyk ludzi z motywami przýnosonymi spoza ik wsi i miastecek – ze światu. Myślym haw nie ino ô ôpowiyściak religijnyk, ale tyz ô śtuce – tak kościylnyj, jako i świyckiyj. W taki wyj sposób romański krzýzýk równoramiynny przejon tyz zwykły Górol. Krzýz mioł dlo niego wielgom moc, bo tak jes tyz traktowany we wierze krześcijańskiyj. Dlotego, kcyncý sie chronić przed złymi mocami, ludzie znacyli nim nie ino wozne cyńści konstrukcýjne dómów, jak wyngły, rysie cý sosrymby, abo spinki ôd kosul (bo nosone blisko ciała, tak jako dzisiok sie nosi krzýzýki), aji tyz sprzynta pastyrskie. Juz w samyj teôlogii katolickiyj krzýz mo znacynie sýmbolu niesoncego scyńście. Nie trza totyz daleko sukać wyjaśniynio jego uzýcio w sanskrycie i kulturze starozýtnyk Indii. Polsko etnologia nie potwiyrdzo tyz, coby dlo ludności lewo- abo prawoskrynto swastyka była znakym przýnosoncým scyńście.
Co ô krzýzýku niespodzianym wiyme na pewno?
Wróćme sie jednak do kóńca XIX wieku na Podhole. W tym casie do wydanio ryktowano była ksionzka Władysława Matlakowskiego Budownictwo ludowe na Podhalu (w drugim wydaniu z tytułym Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu: zarys życia ludowego). Miyndzý podstawowymi elemyntami zdobiyń podholańskik znachodzime hań i podrozdział poświyncony motywowi krzýzýka, ze specjalnym wydzielyniym kategoryje krzýzýka niespodzianego:
„Krzyżyk odgrywa tutaj podwójną rolę, raz jako często napotykany ornament, a powtóre jako znak symboliczny, t. zw. krzyżyk niespodziany, napotykany bardzo często na budowlach, na rysiach (końce pewnych płaz), na spodkach domów, na krokwiach, na narzędziach i sprzętach do jadła i picia, wytłaczany na maśle. Większość robi go tradycyjnie i machinalnie, lecz starsi objaśniają, że krzyżyk niespodziany, zrobiony w niepokaźnem miejscu broni budowlę, sprzęt od złego, od grzyka (grzech t. j. djabeł). P. Witkiewicz upatruje jeszcze starożytniejszy rodowód, bo wyprowadza ten krzyżyk od swastyki.
Władysław Matlakowski, Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu : zarys życia ludowego, wyd. 2, Warszawa 1915, s. 16-17
Najzwyczajniejszy powstaje od nacięcia na belce, po obciosaniu siekierą czterech nacięć na krzyż, nieco w ukos; zrobiony bywa jakby od niechcenia niedbale, przypomina krzyż S. Jędrzeja (ryc. 16); ryc. 17 pochodzi ze spodniej powierzchni rysiów z domu ś. p. Kuby Kołodzieja. Bardzo ozdobny powstaje z połączenia czterech ząbców; spotyka się np. na rączkach od czerpaków (ryc. 18). Proste krzyżyki i krzyżyki maltańskie znachodzi się na spinkach mosiężnych, oraz na uszach t. j. wieszadłach łyżników (ryc. 19 i 20).”
Jak widzime, nawet ta nobogaso, – jak idzie ô ilość udokumyntowanyk wzorów podholańskik – ksionzka Matlakowskiego nie potwiyrdzo uzýwanio swastyki w zdobiyniak góralskik. Ino znaki ôparte na motywie krzýza, przewoźnie równoramiynnego.
Młodopolskie domysły i co ś nik wynikło
Jednak popularniyjso sie stała wersja propagowano w dziełak pisarzý Młodyj Polski. Pomału sie przýjyno, ze krzýzýk niespodziany jes ôdmianom swastyki i na podstawie tyj nacionganyj teôrii powstała chociozby sýmbolika wojskowo pułków podholańskik gen. Andrzeja Galice. Uzýwanie swastyki przýjyno sie pote tyz w poru insýk polskik jednostkak wojskowyk.
Rozumiynie krzýzýka niespodzianego jako swastyki prógowali tyz pote wykorzýstać Niymcý podcas II Wojny Światowyj w idei Goralenvolku. W 1941 roku zawiesiyli na ścianie Mnicha w Tatrak wielgom swastyke hitlerowskom, ale dziynki dywersji taterników, sýmbol nastympnego roku spod ze ściany i ôzbiył sie na piorgak. Po skóńcyniu wojny downo sýmbolika zniknyna z ôficjalnyk polskik ôdznak wojskowyk. Istniyjonco do dziśka 21 Brygada Strzelców Podholańskik mo w swojyj ôdznace motyw siarotki.
Niezwycajny kamiyń
W popularyzowaniu idei znaku równości pomiyndzý swastykom a krzýzýkym niespodzianym cheba nowiynksom role ôdegrała jedna skała – głaz pamiontkowy Mieczysława Karłowicza pod Małym Kościelcym. Jes to cheba jedna z nocyńściyj fotografowanyk atrakcji w Parku Tatrzańskim. W roku 2011 z inicjatywy Niny i Aleksandra Woronieckiego (prowadzoncýk strone http://karlowicz.free.fr/), wroz ze Stowarzýsyniym im. Mieczysława Karłowicza, powiysono była tablica pamiontkowo, ftoro tyz – a jakoz by inacyj – tłomacý, ze swastyka, ftorom podpisowoł sie za zýcio Karłowicz, jes słynnym góralskim krzýzýkym niespodzianym.
Co bedzie z krzýzykym dalyj?
Niestety takie kojarzynie tyk dwók sýmboli cheba juz zawse bedzie u nos ze sobom splecione (i wiecnie zýwe jak mylynie kozý z kobzom). Z historycnego punktu widzynio jes to wynik braku wiedzý i nadmiaru wyôbraźni literatów Młodyj Polski, ftorzý utrwalyli tyn ôbroz. Zrobiyli to do tego stopnia, ze kie posukome informacji na tyn temat, praktycnie koździućko strona internetowo powtorzo tyn romantycny mit – niestety nieprowdziwy. Jedynym źródłym (swojom drógom naprowde cynionym) jes artykuł z „swastyka” Wielgiyj Encýklopedyji Tatrzańskiyj – do pocýtanio TUTOK. Ón posłuzył mi jako inspiracjo do napisanio tego tekstu i źródło wielu danyk, ftoryk ni mógek nika inyndyj nojś.