„Podhale w ogniu” – recynzjo filmu

– (…) waść mówisz o rebelii? A wiesz ty co to znaczy? Ile to nieszczęść, i łez, i krwi? (…)

– „A czy teraz krew nie płynie? Czy teraz chłopi nie giną?”

Fragmynt godki Kostki-Napierskiego z Radockim

W roku 1955 w Polsce ôd 10 roków krajym rzondziyła Polsko Zjednocono Partia Robotnico. Były to casý ciynzkiyj cenzury, jak i syroko zakrojonyj propagandy komunistycnyj. W tym to włośnié roku powstoł film „Podhale w ogniu”, ftorego reżysyrami byli Henryk Hechtkopf i Jon Batory. W dzisiyjsýk casak nie uwidzime go w telewizyi (jakiesi 10 roków tymu pojawiył sié ino na kanale Kino Polska). Cynsto słysy sié ô nim ôpinié, ze to ino kawoł propagandowyj tympyj papki, na ftorom skoda patrzeć. Postarom sié tutok krótko ôpisać tyn film. Jé tota ôcyna rzecýwiścié słusno?

Fto nie widzioł tego filmu, a fce se go ôbeźryć – ôstrzegom, ze mogom sié pojawić nizyj drobne spojlery (choć nie bedym ôpisówoł dokładnié fabuły).

Ôgólny ôpis

Film ôpowiado ô wydarzyniak roku 1651 – kie na dzisiyjsyj Ukrainié trwało powstanié Chmielnickiego. Wtej włośnié w Karpaty przýbywo Aleksander Kostka – ftoryn fnet porwié chłopów do buntu prociw panom. Jest jé to prowdziwo historia. Na Podholu było porusyństwo hańtego roku, ftorymu przewodziył wspomniany przed kwilom Kostka (zwany tyz Kostkom-Napierskim, jako ze to drugié nazwisko przýbroł kie ôrganizówoł rebeliom). Film i duzo cyńść jego bohaterów som ôparte na rzecýwistyk wydarzyniak i postaciak.

Akcjo filmu dziejé sié w poru miyjscak w Karpatak i w Krakowié. Kie idzié ô lokacjé, to mimo swojego wieku film prezentujé sié cołkiym nieźle (choć na przýkłod mogom razić w ôcý zbyt wysokogórskié krajobrazý koło Pcimia). Ôdziynié i wyglond postaci tyz jé dobry – biydota wyziyro jak biydota, ślakta jak ślakta, wojsko jak wojsko. Sýćko jakby wyjynte prosto z XVII wieku. Mimo tego ze film mo ponad 60 roków, zestarzoł sié wizualnié nie nogorzyj.

Bohater główny

Przýńdźme teroz do bohaterów, zacynajyncý ôd głównego protagonisty – Aleksandra Kostki-Napierskiego. Film pokazujé go jako postać jednoznacnié pozýtywnom – młody, śwarny, dobry w bitce, u kozdego wartko zýskujé uznanié (wyjontek – ślakta). Ni moze ôn tyz patrzeć na ludzkom krzýwde. Mo ino jedyn cel – wyzwolić uciskany lud spod władzý panów (choć ôn som jé pańskiego pochodzynio). Nie do końca wiyme, co nim kierujé ku tymu. Film sugerujé ino, ze som doznoł ôd wojewody kujawskiygo krzýwd za młodu. Ino cý to dobry powód coby ôd razu brać przýkłod z Chmielnickiego (ftorego nas protagonista mo za wzór) i sýćkik chłopów na wojne ze ślaktom prowadzić? Bieryncý pod uwoge, ze film powstoł za casów wcesnego PRL-u, racyj prógujé ôn pokozać Kostke jako „proto-Lenina” – cłowiyka, ftoryn fce wyrwać lud z biydy i nieprawości, i prowadzi go do rewolucjé prociw panom.

Inksi bohaterowié

Drugim woznym bohaterym jé Morcin Radocki – społecnik, ftoryn ucý chłopskié dzieci w skółce parafialnyj. Bróni ôn lud przed uciskiym panów legalnymi metodami, ino ze niełatwo to robota, kie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Widać w nim przeciwiyństwo Kostki – Radocki fce „bić sié” ô lud w sondak i urzyndak. Nas główny bohater zaś nie widzi juz inksyj drógi jak rewolucjo. Trzecio wozno postać to Stanisłow Łyntowski „Marsiałek” – sołtys Cornego Dónajca. 20 roków przed wydarzyniami filmu prowadziył ôn podholańskik chłopów do buntu prociw starościé Komorowskiymu.

Jako ze było słowo ô protagonistak, to teroz cosi ô antagonistak. Dlo potrzeb tyj recynzyi nie bedym ik sýćkik wymiynioł, bo mozna ik ôpisać prościyj – polsko ślakta. Film przedstawio jom jednoznacnié negatywnié – źli, bogaci, ôkrutni ludzié. Dlo swojyj korzýści ôstatniom krople krwi wycisnom z ludu, ftoryn zýjé skróś nik w nyndzý. Za nic majom króla i prawo. Myślom ino ô swoim, Rzecpospolito ik nie ôbchodzi. Nie fcom iś bić sié za kraj w wojnié z Chmielnickim, alé kie ik włości som zagrozone – to wtej w dyrdy wojska ryktujom. Do listy ik wod trza tyz dorucić, ze pijoki strasne. Ludzié het zepsuci, musom być ukorani.

Propaganda

Teroz przýńdym do propagandowyj stróny tego filmu. Niedowno powstałyj Polskiyj Rzecpospolityj Ludowyj trza było (jak kozdymu krajowi) mieć historie i bohaterów, do ftoryk mozna by sié ôdwoływać – i na ftoryk mozna tworzýć narodowe mity. Chłopskié porusyństwo z XVII wieku idealnié sié do tego celu nadawało, jako ze pokazujé, ze juz wtej „wyklynty stawoł lud ziymi” bić sié ô swojé prawa z jaśniepaństwym. Trza było ino przekuć totom ôpowiyść we film. Tak włośnié narodziyło sié „Podhale w ogniu” – XVII-wiecni rewolucjoniści prowadzoncý biydny lud prociw wielgim panom. Jako i w inksýk dziełak komunistycnyj propagandy, pojawio sié tyz i tutok archetypowo postać „zdrajcý ludu” – alé ino jako bohater pobocny.

Alé…

Alé – film nie jest jé het płony jako by sié mogło wydawać. Wiadomo, Kostka przedstawiony jé ino w pozýtywnym świetle, ślakta zaś negatywnié. Ino kieby przýpatrzeć sié inksým filmom z hańtego ôkresu (w tym hollywoodzkim), to ciynzko ô przýkłod bohaterów niejednoznacnyk, z jakomsik głymbiom. „Dobrzý” som wse piykni i majom same zalety, „źli” to jancýkrysty. Prosty podział „dobrzý – źli” był domenom całego filmowego świata w hańtyk rokak. „Podhale w ogniu” ustawio ino swoik bohaterów na tyj ôsi podług komunistycnyj wizjé świata.

Stwierdziyłbyk nawet, ze dzisiok powstajom nieroz toporniyjse propagandowe materiały. Podom tyz przýkłod, ze „Podhale w ogniu” mogło być jesce blizyj myśli komunistycnyj, a tego uniknyno.
Kostka godo chłopom iś zdobywać ślacheckié dwory, zaś kościoły ôstawiać – bo idom sié bić za krzýwde ludzkom, alé i ô Boga i wiare.
Pedzieć, ze PRL ni mioł z Kościołym po drodze to jak nic nie pedzieć, a pomimo tego tyn fragment we filmié sié pojawio.

Z inksýk uwog, ftore mom do filmu, to musym nadmiynić wontek miyłosny. Doś płony, śtucny, jest jé ino po to coby był, bo coz to za film bez wontku miyłosnego. Jesce jedno co mnié droźni to to, ze ślakta i prości Górole godajom sýćka cýsto po pańsku (choć słychać róźnice w wymowié i intonacyi). Jo wiym, ze ni mome zodnyk źródeł jako brzmiała gwara góralsko w XVII wieku, alé na pewno doś róźniyła sié ôd mowy we dworak. We filmié pado tyz nazwa Podhole – błyndnié, bo:
roz –  tyn termin ukuto dopiyro w XIX wieku,
dwa – „Podholym” we filmié nazýwo sié tyz Pcim.
Jesce pore nieścisłości róznego rodzaju by sié nasło, alé juz tak nie wadzom.

Z ciekawostek – we filmié pojawio sié scyna tońca zbójnickiego.

Podsumowanié

Podsumowujyncý: Worce ôbeźryć totyn film ô polskim, chłopskim „Braveheartcie”?

Worce.

Mimo tego, ze to PRLowski film propagandowy, i ponad 60 roków ôd jego premiery, jest jé cołkiym dobrze zrobiony. Nawet dzisiok nieźle sié go ôbziyro. Przedstawio tyz inksý punkt widzynio na nieftore postaci i wydarzynia historycne ôd tego co ucý sié teroz w skołak i pokazujé w ksionzkak i filmak. Punkt widzynio, ftory mozna tyz usłyseć w nieftoryk góralskik śpiywkak:

„Panowié, panowié
Bedziecié panami,
Alé nie bedziecié
Panówać nad nami”

Kieby fto fcioł tyn film ôbeźryć, to jako zek pisoł, ciynzko coby puściyli go kiedy w telewizyi. Za to w Internecié doś prosto go nońść.

„Oskarżacie mnie o prywatę i zdradę ojczyzny, wy, którzy tę ojczyznę do upadku doprowadzacie. Wszystko dla siebie zagarnęliście, a cały naród w niewoli i nędzy żyje… Jakim więc prawem sprawiedliwą walkę ludu o wolność i życie bezbożnym buntem nazywacie?”

Kostka-Napierski do ślakty.