Wołosi

Kozdy, fto choć troske barzyj sié interesówoł źródłami góralskiyj kultury, natrafio po jakimsi casié na Wołochów. Prawié zawse ôd razu dowiadujé sié ze byli to pastyrze, co przýśli tutok z połednio Karpat.

Nej alé kimze byli, skondze sié wziyni?

Totym artykułym postarom sié krapke Wom tyn lud przýblizýć. I jako łoncý ôn ze sobom Imperium Rzýmskié, Hrabiego Drakule i Góroli?

Nostarse dziejé

Przeniyśme sié w casié do kóńca I wieku nasyj ery. Nad Dónajym, het po stoki połedniowyk Karpat, rzýmscý cysorze bijom sié z królym Daków – Decebalym.

Kimze byli Dakowié?

Był to starozýtny lud, ftoryn zył mniyj wiyncyj tamok, ke dzisiok jé Rumunio. Długo sié Rzýmówi ôpiyrali, ne alé w kóńcu cysorz Trajan doł im rady (w roku 106). Z ik ziym utworzył nowom prowincjé Imperium – Dacjé. Za legionami fnet pośli inksi Rzýmianié (i nie ino ôni), sukajyncý scyńścio i lepsego zýcio w podbitym kraju.

Po 165 rokak ôd podboju cysorz Aurelian uznoł, ze tota prowincjo jest jé ciynzko do ôbrony. Lepiyj było jom porucić, a granice ôpryć na Dónaju. Wiela rzýmskik ôsadników wtej Dacjé ôpuściyło, alé ci, ftorzý ôstali, dali pocontek nowym ludom. Radziyły ône w jynzýku, ftoryn powstoł z lokalnyj łaciny.*

*tako jé rumuńsko wersjo. Duzo historyków spoza tego kraju zaś uwazujé, ze te ludy przýsły nad Dónaj dopiyro we wcesnym średniowiycu z dzisiyjsyj Albanié

Wcesne średniowiece

Co sié dzioło w Dacji, kie jom Rzým ôpuściył? Zacyny do niyj przýchodzić nowe ludy, wojujyncý alé i miysajyncý sié z jyj wceśniyjsymi ôsiedlyńcami. Piyrse przýśli germańscý Goci i Gepidowié, alé musieli ôni ustompić miyjsca dzikim Hunom, ftoryk państwo za długo nie istniało.

Zacyni pote napływać piyrsi Słowianié, a za nimi Awarowie (ô ftoryk nieduzo wiyme). Społu razym napadali ôni na Bizancjum. Alé i Awarom w kóńcu rady dali: ôd zachodu Frankowié, ôd wschodu Protobułgarzý (lud bliski Turkom). Kie ci drudzý wymiysali sié ze Słowianami, wyzdajali razym nowe państwo – Bułgariom. Jego chan Borys I w roku 864 przýjon krzest ôd Bizancjum. Tak wschodnié krześcijaństwo dotarło nad kraine miyndzý Dónajym, a połedniowymi Karpatami.

Na tyj krainié sié teroz skupime. Kie piyrse bułgarskié państwo upadło, ô totyn kraj biyły sié miyndzý sobom Bizancjum, Wyngry, a i kolyjne dwa dzikié ludy ze wschodu – Kumani i Piecyngowié.

Duzo ludzi uciykało z tego niespokojnego regionu w góry. Coroz cyńściyj tyz totyk, ftoryk jynzýk wywodziył sié z łaciny (takze był jynzýkiym romańskim, jako np. francuski abo włoski) nazýwano Wołochami.

Wołoscýzna

Skondze pochodzi nazwa „Wołosi”? Wywodzi sié jom ôd pragermańskiygo (jako zek wceśniyj pisoł, germańskié plemiona bywały na ziymi Wołochów) słowa „Walhaz„. Znacý ôno telo, co niepilec, abo cłowiyk, ftoryn godo w jynzýku ftorego nie rozumiym. Prawié sýćka, co przýśli nad Dónaj po Germanak, przejyni toto słowo na nazwe dlo tyk, co godali w romańskiyj mowié.

W 1242 roku mongolsko armia, po złupiyniu Rusi, Polski i Wyngiyr, wracała sié ku ôjcýźnié bez ziymié Wołochów. Pote przýseł hań jako taki spokój.

W 1310 roku Basarab I buntujé sié prociw Madziarom, i na naddónajskiyj nizinié zakłado nowe państwo – Wołoscýzne.

Jednym z późniyjsýk hospodarów (taki tytuł nosiyli haniok włodorze) był Wład III Palownik. Coby duzo sié ô nim tutok nie ôzpisówać – zył w ciynzkik casak, wojujyncý z Turkami. Rzondziył twardo, co przýsporzyło mu niejednego wroga. Coz zrobiyli jego prociwnicý? Wymyślyli i ôznieśli po Europié jego cornom legynde. Byli telo skutecni, ze była ôna zýwo jesce w XIX wieku.

Drakula (taki przýdomek Wład nosiył po ôjcu, ftoryn nolezoł do Zokónu Smoka, a zaś w downym rumuńskim „Drakul” znacyło włośnié „smok”) – tak nazwoł wampira w swojyj powiyści Bram Stoker pod wpływym staryk ôpowiyści ô krwawym hospodarze.

Łukiym Karpat

Ôd starodownyk casów wołoscý bacowié i juhasi w lecié paśli kiyrdle ôwiyc i kóz po holak, a zaś na zime schodziyli ku dziedzinom. Dzisiok nazýwome takié cosi transhumancjom. Z roku na rok ze swoimi stadami dociyrali coroz barzyj na północ, keny zakładali nowe wsié w dolinak i kotlinak Karpat. Lokalni władcý radzi ik widzieli, bo nie doś, ze gazdówali hań, keny nik wceśniyj nie gazdówoł, to jesce pilnówali granic (jesce przed rusyniym łukiym Karpat nieroz chytali sié ôni wojówanio). Nie dziwne, ze w Polsce, a pote i na Górnyk Wyngrak, dostali prawo do lokówanio nowyk wsi na wołoskim prawié, ftore dawało im doś duze przýwilejé (na przýkłod, byli zwolniyni z roboty dlo dworu).

Mniyj wiyncyj w XIII i XIV wieku Wołosi ze swoimi stadami zasiydlajom góry Mołdawié (totyj średniowiecnyj, ftoro siyngała Karpat). Zaroz pote wchodzom do Polski, ftoro wtej ś niom sonsiadówała. Juz w XV wieku wołoskié dziedziny som u granic Królestwa Ceskiygo. W XVI wieku dociyrajom w Karpaty na Morawak.

Jako ze ta kolonizacjo trwała pore wieków ni mozna pedziyć, ze het do kóńca dośli „cýści” Wołosi. Po dródze miysali sié ôni z ludami, bez ftoryk ziymié przechodziyli.

Wołoski lud

Zýcié na holi było ciynzkié – co sprawiyło, ze Wołosi byli ludym twardym, ślebodnym, alé i bitnym. Ludzié z nizin widzieli w nik dzikusów, tyz nie bez przýcýny. Casym wołoskié bandy napadały na wsié i miasta – tutok mozna sukać pocontków zbójnictwa w Karpatak.

Nedy cymu panówié ik nie przeganiali, ba racyj ôsiydlali na swoik ziymiak? Ano tymu, jako zek wceśniyj pisoł, umieli ôni gazdówać hań, ke nik wceśniyj hrubo nie dawoł rady – w górak. I kie pon dawoł im załozýć wieś na wołoskim prawié, to pote mioł piyniondz ze ziymi, ftoryj nik wceśniyj nie uzýwoł, a i ôd razu bitnyk ludzi na granicak.

Jakiego wyznanio byli? Przýjyni ôni krzest ôd Bizancjum – bez co stali sié prawosławni. Ino wiycié, jako to na holi – cerkwié ani popa wysoko w górak ni ma. Duchowym przýwódcom dlo juhasów był baca. A nawet kie juz wracali sié ku dziedzinom coby przezimówać, rzodko zaziyrali do świontyń. Z racjé małego przýwionzanio do swojyj wiary, łatwo przýjmówali wierzynia ôd swoik sonsiadów. Tymu, choć prześli całe Karpaty, to prawosławié nie posło razym ś nimi. Pop, ksiondz cý nawet pastor – nie robiyło im to duzyj róźnice. Alé ni mozna tyz zaś pedziyć, ze religijni nie byli. Dlo nik woźniyjse ôd zorganizowanyj religié były ik starodowne zwyki, magicne wierzynia i zabobony.

Coz po nik ôstało?

Myślym, ze po przecýtaniu akapitów wysyj kozdy widzi juz podobiyństwa miyndzý Górolami a Wołochami – choćby wypas ôwiyc na holak w lecié, a pote ôsod i zimówanié po dziedzinak. Cało kultura z tym zwionzano pochodzi ôd nik, a nawet i elementy góralskiygo ôdziynio. Nieftorzý jesce godajom, ze ciymne włosý i ôcý u cyńści Góroli to tyz ôd Wołochów.

Duzo słów ftore uznajé się za góralskié, pochodzi włośnié z wołoskiyj mowy (abo ôna jé przýniesła haw z inksýk jynzýków), i znane som w całyk Karpatak. Przýkłod:

• po nasymu: baca
• po cesku a i słowacku: bača
• u Madziarów: bács
• w rumuńskim: baci

Takik słów jé wiyncyj, i som to włośnié słowa zwionzane barzyj ze zýciym na holi (alé nie ino).

Jako ze dzisiyjsý rumuński jynzýk pochodzi (tyz) ôd wołoskiygo, uzýjym tutok przýkładów ś niego. Nas gazda – rumuński gazdă, nasa cetyna – rumuńsko cetină, nas kosor – rumuński coșar, nasa murcato (ôwca) – rumuńskié „murg”.

Niejedno miyjsce w Karpatak mo tyz nazwe, ftoro mo źródło u Wołochów. „Groń” – w dzisiyjsym rumuńskim „gruiu” znacý telo co lesisty wiyrsýcek, „pyrć” – dzisiyjse rumuńskié „pârtie” to drózka wydeptano w śniygu. Nieftore nazwy som ôd samego słowa „Wołoch” – tutok fajny przýkłod to scýt Wołosýn.

Fest krótkié podsumowanié

Kieby nie Wołosi, dzisiok Karpaty byłyby het inksým miyjscym – na pewno płoniyj zaludnionym. To ôni naucyli nasýk słowiańskik przodków gazdówki w Karpatak i bacówanio. Góralskiyj kultury by bez nik nie było, a na pewno telo by sié nie róźniyła ôd kultury nizin. Nie zabocme ô jyj korzyniak, ftore choć som głównié zachodniosłowiańskié, to przecié siyngajom tyz i dzisiyjsýk rumuńskik ziym i starego ludu Wołochów.