Jako siy downo bawiyły dzieci w Cornym Dónajcu
„Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna”
W 1907 roku dónajcon Józef Kantor publikujy artykuł „Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna” w tomiy 9 „Materyałów Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych”. Do dzisiok jest je to wiekopomne dzieło – zodno inkso podholańsko dziedzina siy nie docekała telo dokładnego ôpracówanio w jednyj pracý. Kantor napisoł haniok i ô dziejak, i ô gazdówaniu, i ô zwykak, i ô tym nawet, jako siy bawiom dzieci w jego wsi. I ô tym ôstatnim be totyn artykuł.
Choć downiyj dzieci kie ino cosi podrosły, musiały juz pomogać na gazdówce (piyrse pasły gynsi, a pote krowy), to dzieci to przeciy dzieci – i kie ino mogły, fciały siy tyz i cosi pobawić.
Musym napisać, ze choć artykuł jes ô dziecinnyk zobawak – som to zobawy sprzed ponad 100 roków. Dzisiok nieftore mogom być dlo choć kogo kontrówersýjne. TAKZE ZA KIELA POKOZECIY GO DZIECIOM, PRZECÝTOJCIY GO PIYRSE SAMI.
Zobawy dzieci
Autor w artykule wymiynio zobawy, ftore dzieci nobarzyj lubiyły. A jako to z dziecinnymi zobawami jes i dzisiok, piyrse siy robi wylicanke. Kantor wymiynio dwiy:
Unu, dunu, rex,
Fater, fine, sex,
Unu, dunu, raba,
Fater, fine, ZABA!
Roz, dwa, trzý,
Ślepo pani patrzý,
Jes tu taki miyndzý nami,
Co siy posroł paździyrzami,
Sucho rzepa, suchy krzon,
Fto siy posroł,
A to – ÔN!
Kie juz dzieci kogosi wybrały, mozna siy było bawić. Jakiy były zobawy w Dónajcu?
- Zýdek
Jedno dziecko jes wybiyrane na „zýdka”. Dzieci znacom na trowiy abo dródze „granice”. Po jednyj jyj stróniy stajy „zýdek”, po drugiyj reśta dziecisk. Dzieci podlatujom na „granice”, i tamok stynkajom i godajom „E, e, e zýdku – srom ci na granicý!”. „Zýdek” prógujy chytać dzieciska na granicý, a kie kogo chyci – tyn pote mu pomogo chytać inkse dzieci. Zobawa siy kóńcý, kie „chycyni” som sýćka, co siy bawiom.
- Wójt
Dzieci siy bawiom we wójta w przýńściu miyndzý dwoma chałpami (tzw. myziórce). Wybrany „wójt” siy chowo za winklym jednyj chałpy i ceko na reśte dzieci, ftore musom jom ôbleciyć doôkoła i przeleciyć bez myziórke, we ftoryj prógujy ik chycić „wójt”. Kie kogo chyci – tyn je nowym „wójtym”.
- Mrucek
To nie telo zobawa, ba racyj wic coby wyśmioć drugiygo. Chłopiyc, ftoryn go zno, pyto siy takiygo, co ô nim nie wiy, cý fce uwidziyć gwiozdy. Kie tyn siy zgodzo, prowadzi go ku putni (wiadru) z wodom i kazujy siy w niom długo patrzeć. Jesce inksý chłopiyc wtej podajy kapelus dobabrany sadzom i dajy tymu, co go fcom wyśmioć, coby nim tar gymbe. Kie siy „ôfiara” pote popatrzý do wody – juz wiy, ze se ś niyj robiom śpasý.
- Janioł i dieboł
Dzieci wybiyrajom spomiyndzý sobiy jednego „janioła” i jednego „diebła”. Majom ôni nazbiyrać jak nowiyncýj dusýcek. Kie „janioł” i „dieboł” som juz jakosi ôddzielyni ôd reśty, jesce inkse dziecko po cichu godo tym, co siy bawiom, jakom fto mo barwe. Na znak siy pojawio „janioł”, i zacýno siy godka miyndzý „janiołym” a jednym dzieckiym:
Janioł: Cým, cým, cým!
Dziecko: Fto to tam?
Janioł: Jo, janioł!
Dziecko: Cego potrzebujys?
Janioł: Farby!
Dziecko: Jakiyj?
Wtej „janioł” prógujy zgadnonć, jakom barwe mo dziecko, kie zgadniy – biere „dusýcke” ku sobiy. Kie nie zgadniy – wraco siy haniok ke był som.
Po „janiele” tego samego prógujy „dieboł” (ftoryn kie godo – udajy ze mo strasny, niski głos):
Dieboł: Rum, rum, rum!
Dziecko: Ftoz to tam?
Dieboł: Jo – dieboł z ôspolonym gorkiym!
Dziecko: Cego potrzebujys?
Dieboł: Farby!
Dziecko: Jakiyj?
I tak roz „janioł”, roz „dieboł” prógujom wzionć „dusýcke” ku sobiy. Zgadujom farby, pokiela ôstatniy dziecko trafi do jednego abo drugiygo.
- Świnki
Kopiy siy telo dołków, kielo dzieci siy mo bawić, abo jedyn mniyj. W kozdym zaś dołku siy robi głymbsom dziure – „chlyw”. Kozdy biere kij i stajy nad swoim „chlywym”. Fto zaś był wybrany – cisko do swojygo dołka „świnke” – kamiyń (cheba za brakujy mo dołka to wtej niy). Prógujy pote „świnke” kijym „zapyndzić” do cýjegosi „chlywu”. Ni może uzýwać rynki abo nogi – ino kija. Kozdy zaś bróni kijym swojygo dołka, bo kie wpadniy hań kamiyń to ôn be musioł iś „świniy paść”. Musi tyz uwazówać, coby „świniorz” nie wraził mu kija do „chlywu” – bo wtej tyz na niego padniy byciy „świniorzym”.
Casym, kie „świniorz” siy ni moze docekać zamiany, idziy zły dó dómu. Wtej reśta dzieci stuko kijami ô jakiy drzewo i woło za nim:
Groł, groł, nie dogroł,
Świni dupe ôgiegłoł,
Poseł sobiy na rynek,
Kupiył sobiy bymbynek,
Na bymbynku piskoł,
Świni dupe iskoł.
- Gynsi i wilk
Dzieci wybiyrajom miyndzý sobom „wilka” i „matke”. Za „matkom” siy ustawio reśta. „Wilk” zacýno wołać:
Wilk: Liwy, liwy gonski! Podźciy ku mniy trzonski!
Dzieci: Nie pudziyme, nie pudziyme, bo siy wilka boime!
Matka: Ke tyn wilk?
Dzieci: Za płotami!
Matka: Co ta robi?
Dzieci: Bóty sýjy!
Matka: Jakimi niciami?
Dzieci: Drócianymi!
Matka: Po kielo ik przedajy?
Dzieci: Po trzýdziyści po trzý!
Matka: Uciykojciy mojy dzieci, wilk za wami leci!
Wtej „wilk” prógujy chycić „gonski”, ftore mu uciykajom – a „matka” ik prógujy zasłonić ryncami. Kie chyci ftore dziecko – godka zacýno siy ôd nowa, i tak jaze nie chyci sýćkik „gonsek”.
- Jastrzomb i kury
Zobawa podobno po poprzedniyj – ino ni ma „wilka”, ba jes „jastrzomb”, „matke” nazýwo tu siy „kurom”, a reśta dzieci to „kurcynta”. Inkso je tyz godka (i „jastrzomb” i „kura” udajom ze grzebiom nogom w ziymi, kie godajom):
Kura: Na co mi tu grzebiys?
Jastrzomb: Na mojy kurcynta!
Kura: Co ci porobiyły?
Jastrzomb: Grzondki mi pogrzebły!
Kura: Mógeś zagrodzić!
Jastrzomb: Ni miołek zyrdek!
Kura: Mógeś jechać do lasa!
Jastrzomb: Ni miołek kónia!
Kura: Toś móg ukraść!
Jastrzomb: Wziyni by mie do hereśtu! A dos mi ik, dos mi ik?
Kura: Nie dom, nie dom!
Wtej „jastrzomb” prógujy chytać dzieci jako w poprzedniyj zobawiy, a „kura” prógujy jy zasłonić ryncami.
- Cencki
Dzieci piyrse ryftujom cencki. Cencka to nieduze trzoski połoncone ze sobom w kwadrat. Jednom znacom tyz krzýzykiym – worce ôna telo, co dziesiynć zwykłyk, a nazýwo siy jom „kónickiym”. Zbiyro siy pote sýćkiy cencki do kapelusa, kozde dziecko biere cosi ik ś niego do gorzci. Cisko siy je do góry, i nadstawio dłoń wiyrchym do góry, i staro siy, coby cencki na niom spadły. Pote siy je podruco jesce roz i zaś prógujy tak samo chycić. Fto mo ik nowiyncyj – wygrywo. Trza se ino bocýć, ze cencka z krzýzykiym worce telo co 10 inksýk.
- Złoto kula
Piyrse wybiyro siy dwojy dzieci – jedno be dawać „złotom kule” (kamiyń), drugiy be zgadówać. Reśta dzieci siado w kółecku i dźwigo rynce jako do pociyrza. Tyn, co trzýmo kamiyń, chodzi doôkoła dzieci, jednymu dajy „złotom kule”, a przý inksýk ino udajy, ze im jom przekazujy – tak, coby tyn co mo zgadówać nie widzioł, komu jom doł. Pote dziecko co dawało „kule” siy pyto:
– Godoj gadula, ke moja złoto kula?
Tyn co zgadujy zaś ôdpowiado:
– Jo by rada wiedziała, u kogo ta kula siedziała.
I pokazujy palcym na dziecko, ftore myśli, ze mo kamiyń. Kie zgadniy, ôn dostajy „złotom kule” i ôn bedziy prógowół jom komusi dać tak, coby nowy, co be zgadówoł (dziecko co ôddało kamiyń) nie widzioł komu jom doł. Kie siy nie udo zgadnońć – prógujy dalyj pokozać palcym tego co mo „kule”.
- Ciuciubabka
Jednymu dziecku siy przewionzujy cýmsi ôcý coby nic nie widziało. Reśta siy pyto:
Dzieci: Babko! A skondeściy?
Ciuciubabka: Z Robki!
Dzieci: Cego sukociy?
Ciuciubabka: Copki!
Dzieci: A bedzieciy jeś grzýbki?
Ciuciubabka: Bedym!
Dzieci: To se sukojciy popod ławy łyzki!
Wtej dzieci prógujom po cichu gónić i chodzić koło „ciuciubabki”, a kogo ôna chyci – tymu przewionzujom ôcý i zobawa siy zacýno ôd nowa.
- Ryktar
Zobawa nie ino dzieci, ba tyz i parobków. Jedyn siado na jakiyj ławiy abo krześle, a drugi – „ryktar” wsadzo mu głowe miyndzý kolana do kapelusa, i wyciongo rynce do tyłu, dłoniom do wiyrchu. Pote po kolei kozdy co siy bawi bijy rynkom ô jego rynke, ôn zaś prógujy zgadnonć fto go uderzył. Kie zgadniy – tyn co biył, zostajy nowym „ryktarym”.
Zobowki
Dzieci nie ino siy bawiom ze sobom, ba tyz i majom rózne zobowki. Jakiy mieli downo dónajeccý chłopcý?
Robiyli se na wiesne piscołecki z wiyrbowyj kory, abo ôjcowiy kupówali im na jarmaku gliniane ptoski do gwizdanio – „piśkorki”. Casym tyz i na dachak robiyli se udawane drumle – przýbijali 2 gwoździy, a miyndzý nimi ôzwiysali drót. Zaś we Wielgim Pościy holofiyli na kłapacak (co miały 3-4 młotecki) abo grzechotkak. Ciskali tyz dlo zobawy kamiyniami, a coby leciały dalyj, uzýwali ciskawek – patyków ôzescypionyk na jednym kóńcu.
Dziywcontka robiyły se ze smatek popki – lalecki, dlo ftoryk syły spódnicki i zopaski.
Razym chłopcý i dziywcynta bawiyli siy na kamiyńcu nad potókiym. Nad mniyjsými potóckami stawiali se mostki, abo tyz i udawane piece, we ftoryk układali placki z błota. Casym siy tyz dzieci bawiyły w „procesýjom” abo „kościół” – wtej jedyn chłopiyc niesyncý świynty ôbrozek udawoł ksiyndza, co ôdprawio nabożyństwo.
Zgadywanki
Tak jako i dzisiok, downo dzieci tyz miały rózne zgadywanki i wice, ftoryk siy naucyły ôd starsýk. Kantor wymiynio tote (ôdpowiydzi na niy bedom na kóńcu artykułu, coby kozdy se móg sprógować piyrse som ôdgadnonć):
- Leci, leci, skrzýdeł ni mo, kurzý, kurzý, fajki ni mo?
- Stoi pon w roli, kozdy siy go boi, a fto siy go tkniy, to ôn go źgniy?
- Ke siy gwóźdź bijy?
- Stoi pani w słupiy, trzýmo palec w dupiy?
- Stoi pani w ôkniy, warkocek jyj mokniy?
- Stoi dziywka za dźwiyrzami, z usranymi nogami?
- Jak idziy pies bez ławe?
- Co siy z ôwcom dziejy, jak skóńcý 7 roków?
- Jakiego drzewa nowiyncyj w lesiy?
- Jakik skoli nowiyncyl we wodziy?
- Ke nowiyncyl wojoków?
- Co po świyntyk w kościele?
- Ftory świynty ze swojom matkom społ, a grzychu ni mioł?
- Ftory świynty z trzoma usami?
- Ftoro ôstatnio dziórka w pługu?
- Jesce siy ôciyc nie urodziył, a sýn juz po dachu chodziył?
- Malućkiy, cyrniućkiy, a wielgom kłode rusý?
- Śtyrók braci siy góni, a nigdy siy nie dogóni?
- Leziy, leziy, po zeleziy, duse ni mo, duse wieziy?
- Śtyrók chłopców do jednyj copki strzylajom?
- Cymu wrona leci do lasa?
- Ftory świynty notłuściyjsý?
- Dwa kółecka, a cały świat ôblecom?
- Leci ptosek popod losek, lelitko siy za nim wlece?
- Śtyry rogi, zodnyj nogi, brzuch wielgi?
- Pełno becułka wina, a ôbroncki na niyj ni ma?
Podsumowaniy
Na tym siy kóńcý Kantorów ôpis tego, jako siy bawiyły dónajeckiy dzieci 116 roków tymu.
I jesce ciekawo rzec – Kantor narzyko, ze teroz (w 1907 roku) to siy juz dzieci nie bawiom, jako siy downo bawiyły, ba inkse rzecý im w głowak. Tak ze choć cas płyniy i świat siy zmiynio, a pokolyniy za pokolyniym przemijo – starzý na młodyk wse narzykali i narzykać bedom, i bedom godać, jako to downo było lepiyj.
Polycom kozdymu przecýtać kantorowskom monografijom, nie ino dónajcanom. Kozdy siy moze dowiedziyć, jako to downo na Podholu było. W Interneciy jom mozeciy nońść we Wielkopolskiyj Bibliotece Cyfrowyj, w tomiy 9 „Materyałów Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych”
Ôdpowiydzi na zgadywanki:
- Śniyg
- Ôset
- W główke
- Kłódka i kluc
- Cebula we wazoniku
- Widły
- Jak i suka.
- Na ósmy siy jyj ôbraco
- Ôkrongłego.
- Mokryk.
- Przý wojsku.
- Kurz.
- Jadum na ziymi.
- Św. Floryjon ze skopcym (wiadrym z drewnianyk klepek).
- W rzýci
- Dym i ôgiyń.
- Pchła.
- Koła u wozu.
- Wóz ôkuty.
- Dojki u krowy.
- Bo las do niyj nie przýleci.
- Św. Jon w ôlyju. Downo Kościół 6 maja ôbchodziył świynto św. Jana w Ôlyju – na pamiontke, jakoby tego apostoła niewiyrni prógowali uwarzýć w ôlyju, a ôn nie telo co to przezył, ba jesce wyseł z kadzi młodsý.
- Ôcý.
- Cółko z niciom.
- Poduska.
- Jojko.
