Porusyństwo roku 1631

11 maja 1631 roku była niedziela. Na sýćkik cestak do Nowego Torgu stoły wrogiy Miastu wojska. Ale nie byli to zodni Austryjocý abo inksi Turcý. Byli to Górole ze starostwa nowotarskiygo, ftorzý zaroz fcieli rusýć coby wzionć Miasto siyłom. Skondze siy ôni hań wziyni? Cymuz fcieli siy bić z miescanami i polskim wojskiym?

Ne ale moze zacnym ôd pocontku. I to hetki ôd pocontku. Piyrsom wsiom na Podholu był Ludźmiyrz, co go załozyli cýstersi w 1234 roku. Pote w doliniy Dónajca i potoków co do niego wpadujom powstało jesce pore wsi (i Miasto), ale reśte na pore wieków ôsadnictwo ustało. Dopiyro kóńcym XVI i na pocontku XVII wieku zaś cosi siy rusyło (kie przýśli Wołosi, umieli ôni gazdówać w górak). Wtej włośniy powstajy duzo nowyk wsi miyndzý Gorcami a Tatrami. A nowe ôsady miały duzo przýwilejów na piyrse 10-20 roków – tak zwano wolnizno. Bez tyn cas mogli se spokójniy zýć i gazdować, a casym i nawet se wolnizne przedłuzali.

Tak wyglondało polskiy Podtatrze w hańtyk casak:

Mapka wysyj skupio siy na starostwiy nowotarskim, bo to wydarzynia ś niego nos bedom zaroz nobarzyj interesówać.
Starostwo nowotarskiy było w I Rzecpospolityj królewscýznom. Ziym nolezała do króla i rzondziyli niom i mieli ś niyj dochody starości z królewskiego mianowanio, jako nogroda za ik zosługi. 26 cyrwca 1624 roku król Zýgmunt III Waza przekozoł władze nad starostwym nowotarskim ślakcicowi Mikołojowi Komorowskiymu. Teroz pasujy ô nim cosik napisać.

Mikołoj Komorowski – starosta ôświyncimski, barwałdzki, rabśtyński, a pote i nowotarski. Piyrwyj jako przýjechoł do nos, juz ni mioł dobryj renomy. Cłowiyk gniywny, kciwy, ôzrzutny i zdrodliwy. Ze swoimi bratami wojówoł ô ziym co jom ôdziedzicyli, zwade mioł z kozdym sonsiadym. Gazdów spod Zýwca fnet by ôstatniyj kosule pozbawiył, telo sukoł piyniyndzý, a kie ci uciekali przed nim na Ôrawe, to śturkoł tyz i do ôrawskik panów. Zaciongnon długi, a kie ni móg ik popłacić, biył fołsýwom monete. Za to trefiył do hereśtu. Pote ś niego uciók i zabiył świadków – mincyrzów, co mu te monety biyli.

Cymuz król doł takiymu jancýkrystowi starostwo nowotarskiy? Kie Komorowski juz ni mioł jako popłacić wierzýciyli, poprzedoł dobra zýwieckiy królowyj Konstancje. Kupiyła je ôna nielegalniy, bo królewsko rodzina ni mogła nabywać ziymi w kraju. Coby jakosi sprawe załagodzić, popytała króla, coby przekozoł Komorowskiymu w zamian starostwo nowotarskiy.

Do Miasta przýjechoł w siyrpniu 1624 roku. Ôd razu umyśloł przýkrócić ślebode tutyjsýk Góroli. Piyrse co, to wygnoł podstarościygo Zdanowskiygo, co zył w zgodziy z nasými pradziadami. Pote siy wzion za sołtysów.
A sołtys wtej to mioł duzo lepiyj jako dzisiok – jako, ze cynsto ôn zakładoł wieś, móg se wybrać, ftoro ziym be jego, móg tyz załozýć swój młyn abo karcme (ale tyz i inkse interesý, casym nawet hute). Ôn przewodziył sondom sołeckim, a i cyńść piyniyndzý co sło do pana dostawoł sołtys. Bywało, ze sołtysami byli ślakcice, telo dochodowy i honorny był to urzond.

Komorowski fcioł ik tyk przýwilejów pozbawić. 2 stycnia 1625 roku słozył skarge na sołtysa Klikusowyj – Pietra Cyrwińskiygo, bo starościy wadziyły sondy sołeckiy. Pon sprawe przegroł, ale ze ni móg siy z tym pogodzić, to bezprawniy ôdebroł Cyrwińskiymu młyn i karcme, a i jesce kónia ukrod. Pote było ino gorzyj – do kozdego sołtysa Komorowski zygoł, to spolył komusi młyn, to wzion pole, to krowy ukrod.

Sołtysi nie godziyli siy na takiy bezprawiy. Co kwila wysyłali skargi do króla – a kie przýjezdzali komisorze z Warsiawy coby zbadać sprawe, wse wydawali niekorzýstny dlo starosty wyrok. Ino ze kie pote ôdjyzdzali, to starosta nic se ś niego nie robiył, ba jesce mocniyj uciskoł tyk co na niego skarzyli. Do hereśtu zapiyroł nawet takik, co mieli królewskiy glejty.

Starosta nie ino gnymbiył sołtysów, ba powadziył siy tyz z cýsterskim ôpatym, co podlygały mu wsiy Ludźmiyrz, Krausów i Rogoźnik. Wycion mu reśte las w tyj trzeciyj dziedziniy. Nie ino tutok mioł zotargi z Kościołym – ôkrodoł abo wyganioł ksiyndzów, a w Mieściy zapar kościół.

Słyseliściy kie moze ô podholańskiyj wsi Abdank? Pewniy niy, bo ni ma dzisiok takiyj – kie jom zacyni budówać, Komorowski spolył mosty, poniscył drógi, a ôsadników przegnoł.

Po sołtysak przýsła pora na prostyk gazdów. Zły starosta nakładoł na nik coroz nowe powinności, pańscýzne fcioł podniyś ze 4-12 dni w roku na 3-4 W TYŹNIU. Kie ftoryn chłop siy mu stawioł – zaroz go pachołki starosty biyli i zapiyrali w hereściy. Gazdowiy uciykali na Wyngry abo śli na zbój.Ci, co ôstali, prógowali dochodzić swoik praw w sondak. Skargi sły do króla bez ustanku, ne ale coz, kie nawet przýjyzdzali komisorze i dawali wyrok – starosta go nie słuchoł. Ludziy traciyli ciyrpliwoś. Nobarzyj Komorowski myncył nowoków – nowyk gazdów, co niedowno siy ôsiedlyli i jesce byli zwolniyni z podotków i robót – no to coz było starościy po nik.

Komorowski tyz głupi nie był i wiedzioł, ze ni moze ze sýćkimi wojówać. Cynść sołtysów i gazdów przekupiył łapówkami abo postrasył groźbami, coby w licnyk procesak za nim stawali.

W 1628 roku nobarzyj zdesperówani gazdowiy ze zbójnikami przýryftówali zamach na staroste. Nie udoł siy, bo zwiedzioł siy ôn ô nim wceśniyj ôd swoik ludzi. Fnet pote pod Soncym pańscý chytajom bande harnasia Babuloka. Na torturak zbójnicý wydajom sołtysów Mientusów jako tyk, co wymyśleli zamach, ale zaroz przed egzekucjom ôdwołujom zeznania. Komorowskiymu siy ino udajy uwiynzić sołtysa Cichego Tomka Mientusa, ale pote musi go wypuścić, bo ni mo na niego zodnyk dowodów. Konflikt goroł, sołtysi fcieli dalyj siy ze starostom prawówać, a coroz wiyncyj chłopów myślało ô bunciy – im przewodziył dónajcon Stasek Łyntowski – „Marsiałek”.

Cyntrum ôporu prociw starościy był Corny Dónajyc. W 1629 roku Komorowski wysłoł hań żołniyrzy na stacje – w całyj Polsce był zwyk, ze kie był pokój, to wojsko jeździyło ôd wsi do wsi, coby kwile hań posiedzieć na utrzýmaniu chłopów. Ino wojocý starosty nie siedzieli spokojniy – Dónajyc złupiyli, fto siy stawioł – pobiyli, a nawet dosło do gwołtu na małym dziywcýniu. Ludziy jakimsik cudym jesce mieli ciyrpliwoś, abo siy boli stawać prociw panu. Wysyłali dalyj skargi, za co Komorowski zapar w hereściy poru chłopów, choć mieli królewski glejt.

We wrześniu jesce roz przýjechali na Podhole komisorze, coby zbadać na miyjscu sprawe. Chłopów, co śli do nik na skarge starosta kozoł swoim pachołkom ôbić. Komorowski zaś skarzył komisorzom, ze poddani wycinajom i polom lasý, nie fcom ôdrobiać powinności i jesce wspiyrajom zbójników. Kie komisorze zebrali zeznania i pojechali, nie zmiyniyło siy nic. Starosta dalyj biył abo zapiyroł do hereśtu fto mu ino cosi zawiyniył. Jesce poru gazdów dlo świyntego spokoju posło na współprace ze starostom.

10 paździyrnika 1629 roku w karcmiy w Cornym Dónajcu Górole, pod przýwództwym Marsiałka, ukwalujom – abo zmiyniajom nom staroste, abo usuwome go siyłom. Zawionzali komitet, co mioł decýdówać o dalsýk krókak. Juz 2 listopada zasadzajom siy, coby chycić Komorowskiygo – tymu jednak donosom ô tym zdrajcý chłopskiyj sprawy, to zasadzka siy nie udajy.

Zima to dalyj spory prawne. Choć sondy przýznajom racjy chłopom, starosta wyroków dalyj nie uznajy, a nawet kazujy zapisać w ksiyngak krakowskik, ze downiyj na Podholu było wiyncyj pańscýzny (na świadków mo poru przekupionyk/zastrasonyk gazdów). Tymu w Krakowiy bo w Soncu mu pisorze ôdmówiyli napisanio nieprowdy (znali ôni dobrze Podhole). Ludziy pana starosty zaś dalyj dokucajom wsiom.
W kwietniu zapado juz 3 wyrok sondu referendarskiygo we Warsiawiy, korzýstny dlo chłopów. Ino ni mogli siy ôni docekać za kiela fto przýjedziy, coby dopilnówać jego wykonanio.

Przýsła wiesna – starosta kozoł chłopom przýjś ôdrobiać pańscýzne. Teroz solidarniy przýchodziyli ôni na starościńskiy pola ino z chomontym, bez pługa ani bydła, a fto móg, wysyłoł ino parobków. Starosta zareagówoł jako zawse – kozoł bić i zapiyrać w gonsiory. Pote umyśloł nowe roboty dlo gazdów – budówaniy mostów po lasak, co nike nie prowadziyły. Cornodónajcanom zaś poprzegrodzoł pola płotami, coby ni mogli do nik dojechać. Prógowoł tyz chycić cłonków komitetu chłopskiygo, ale mu siy nie udało.

17 listopada 1630 roku chłopi napadajom na urzynników starosty w Ratłowiy. Polom folwark, zaś drógi grodzom, coby starosta siy ô tym nie dowiedzioł. Nie wiyme, cý była to ôdgórnie zaplanówano akcjo, cý moze lokalne działaniy – ale bunt prociw starościy juz siy nie tlył, ba polył. Folwark na Białce gazdowiy zniscýli 23 grudnia, zaś bez zime bunt ôzeseł siy na całom królewscýzne. Chłopskiy ôddziały pilnówały nawet dróg do starostwa. Stolica – Miasto ôstało wiyrne niedobrymu panu. Komorowskiygo wtej na Podholu nie było. Bez całom zime powstańcý polówali na jego sługi, coby ik przesłuchać i przesukać.

Dowództwo porusyństwa było w Cornym Dónajcu, a chłopskiy wojsko miało nawet bymbny i śtandary. Bunt pomału rodziył siy tyz w sonsiednym starostwiy corśtyńskim – hań starostom był pon Baranowski, nie lepsý wcale ôd Komorowskiygo.

9 stycnia 1631 roku koło pół tysionca gazdów prógujy w nocý zaatakówać Miasto – miescaniy ik jednak ôdpiyrajom. Powstańcy, zeźlyni, mscom siy, grabiyncý Waksmund – jego sołtys był wiyrny starościy.

1 lutego na Podhole dociyro królewski poseł z dekretym – Zygmunt III Waza kazujy chłopom wrócić do roboty i cekać spokojniy na królewskik komisorzý. Ale Górole zgodniy ôdpowiadajom, jako tyz i potym zapisano:

„Pana starosty za pana mieć nie chcemy, i wolemy się wszyscy dać pozabijać, niżeli go za pana mieć”

Posłowi udajy siy ino telo chłopów upytać, coby Komorowski móg wrócić na Podhole, bez wojska, by tyz grzecniy cekoł na komisorzý.

21 lutego pon starosta rzecýwiściy wraco – ale z pół tysionca wojoków. Choć porusyństwo mo swój komitet – sołtys Klikusowyj, Pieter Cyrwiński, fce działać som. Planujy ôn zabić Komorowskiygo, ale ani ni mo sposobności – starościy donosom ô tym jego ludziy. Wydany sołtys teroz prógujy przed nim udawać wysłannika chłopów, a przeca ani nie był w komiteciy.

17 marca dociyro nastymny królewski uniwersał – chłopy majom siy wrócić doma i cekać na komisorzý, co ik miało być 5 – w tym som Komorowski i starosta corśtyński, Baranowski. We dwók umyślajom ôni fortel – nie bedom cekać na reśte, ba sami wydadzom wyrok.

9 maja Cyrwiński zaś prógujy zabić staroste, i zaś mu siy nie udajy – Komorowski kazujy go ôbić i uwiynzić, a Klikusowom spolić; tego tyz dnia dwaj starości zacýnajom w Mieściy ”proces”, nie cekajyncý na reśte komisorzý. Komitet chłopski stajy pod Nowym Torgiym razym z powstańcami, koło 4-5 tysiyncý chłopów.

10 maja „proces” trwo dalyj, ale ludziy starosty nie puscajom do Miasta posłów ôd gazdów. W nocý jedyn chłopski pułk prógujy ataku, ale miescaniy nie śpiom.

Ô dziyń u powstańców pado decýzjo – teroz abo nigda. Rusajom do śturmu na miasto ze sýćkik strón.

Choć bijom siy ôd popołednio prawiy do rania – nie dajom rady miescanom i wojsku starosty. Ciece krew, som i nawet trupy.

12 maja „komisorze” wydajom wyrok – sýćkiy ciynzory i powinności, co Komorowski nakładoł na chłopów były słusne, a przýwódcý porusyństwa skozani zostajom na śmiyrzć. Na to komitet ukwalujy – Miasto trza wzionć głodym. Sýćkiy wozý co jadom do Nowego Torgu som zatrzýmówane, a jaz, co prowadziył wode do młyna – zniscony. Coby zaś zmyncýć ôbrońców – co noc komitet wysyło małe ôddziały na wyciecki, coby Miasto spokoju ni miało.

Ne ale maj – przednówek, roboty tyz w polu pełno. Po tyźniu ôblynzynio zacýnajom siy u powstańców dezercjy.

Jako ze wojsko góralskiy z kozdym dniym mo coroz mniyj ludzi, a i morale tyz leci w dół, Marsiałek decýdujy – chycime staroste inacyj. Na górze za Klikusowom powstańcý ryftujom zasadzke, a coby Komorowskiygo wywabić – swijajom pomału ôblynzyniy.
Ryba chyto przýnynte – starosta wyjyzdzo z Miasta z małym ôddziałym 21 maja.

Kie ino zacýno wyjyzdzać z Klikusowyj na wiyrch – zwóny z kościoła dajom znać gazdom, ftorzý rusajom z lasu na staroste.

Cudym ino udajy mu siy uciyc, choć powstańcý i ik kule długo go jesce ścigajom.

Starosta juz nigda nie wraco siy na Podhole – nastajy ôkres Rzecpospolityj Nowotarskiyj, kie na Podholu (w starostwiy nowotarskim) Górole rzondzom siy sami, nikomu tyz nie musom płacić danin ani ôdrobiać pańscýzny. Ale ni mozna tyz pedziyć, ze som niepodlegli – uznajom nad sobom władze polskiygo króla, co potwiyrdzo ik skarga do niygo, kie starosta wysyło jesce w 1632 roku najazd na Corny Dónajyc.

Na tyn cas wypadujy tyz choroba i śmiyrzć królowyj Konstancje (lipiyc 1631) i króla Zygmunta III Wazy (kwieciyń 1632) – tymu tyz we Warsiawiy nik siy Podholym hrubo nie interesujy. Nowego króla – Władysława IV Waze koronujom w lutym 1633 roku, zaś juz w marcu rusajom do niego sołtysi ze starostwa, coby wybadać jako to teroz be z ik przýwilejami – scynśliwiy król jy potwiyrdzo.

W paździyrniku umiyro znienawidzony pon starosta Komorowski, co był dalyj do tego casu de iure rzondcom nowotarscýzny. Teroz na dworze królewskim zacýnajom siy zwady – fto be nastympnym starostom?
Ô tym, ze Górole sami siy rzondzom król dowiadujy siy dopiyro teroz – 6 listopada wysyło do nik pismo, co potympio porusyństwo i nieôddawaniy powinności starościy, ne ale nikogo za to nie korze. 8 listopada wyznaco zaś nowego staroste – podkanclerzego koronnego, Tomasza Zamoyskiygo.

Tak kóńcý siy cas Rzecpospolityj Nowotarskiyj. Górole przegnali staroste, pore roków rzondziyli siy sami, a pote nowy starosta potwiyrdziył ik wolności, co im Komorowski fcioł ôdebrać (choć ô pore roków som zacon je ôgranicać). We starostwiy corśtyńskim tyz przýchodzi spokój – starosta Baranowski zawiyro ugode z gazdami i miescanami z Krościynka.

Ale duch buntu hetki nie gaśniy, dalyj siy tli w sercak nasýk przodków – i jesce be siy polył jako watra na holi. Ale to juz inkso ôpowiyś.